Yalnızlıktır denizin tek yasası,
Aşkın altın maddesidir o.
(Melih Cevdet Anday)
Zaven Biberyan (1921-1984) çağdaş Ermenice edebiyatının en değerli isimlerinden biri. Türkiyeli ve sosyalist bir Ermeni olması ve yazdıklarının Türkiye Ermenileri için dönüm noktası olan olay ve devirleri içermesi nedeniyle de başka bir ehemmiyet taşıyor. Aras Yayınları bundan birkaç yıl evvel müellifin “Meteliksiz Aşıklar”, “Yalnızlar” ve “Karıncaların Günbatımı” isimli romanlarıyla “Mahkumların Şafağı” isimli öz hayat hikayesini yayımlamıştı. Okuyucunun daha evvel “Babam Aşkale’ye Gitmedi” ismiyle tanıdığı “Karıncaların Günbatımı”nın sansürüz özgün halini Aras Yayınları 2019’da tekrar basmıştı.
Deniz, Zaven Biberyan, Tercüman: Natali Bağdat, 184 syf., Aras Yayıncılık, 2024 Geçtiğimiz günlerde Zaven Biberyan külliyatında bu sefer hikaye cinsinde bir eser birinci kez Türkçe yayımlandı. Muharririn 1940’lardan 1960’ların başına kadar yazdığı hikayelerinden bir kısmını içeren “Deniz” (Ermenice özgün ismiyle “Dzovı”) isimli yapıtı Natali Bağdat’ın çevirisiyle okuyucuyla buluştu.
1961’de Getronagan Lisesi’nden Yetişenler Derneği tarafından basılan ve 2017’de yine yayımlanan kitap nihayet Türkçe basıldı. 12 hikayenin yer aldığı “Deniz” farklı ülke ve kentlere uzanan seyahatiyle dikkat çekiyor.
Biberyan’ın Deniz’deki birinci hikayesi “Anarşist Değilmiş” Bulgaristan’da geçiyor. Kızını “anarşist” diye anılan Petko’ya vermek istemeyen tutucu bir babanın iç dünyası etrafında bir toplumun bakış açısı anlatılıyor. Bir yanıyla da bu topraklara mahsus olduğunu yakından bildiğimiz politik dışlamanın (“Anarşist adama kız vermem!) komşu coğrafyalarda da tıpkı tonda olabildiğini görüyoruz. Hikayenin 1946 tarihinde yazılmış olduğunu da belirtelim.
Yazarın “Burunsuz Kadriye” hikayesi ise 1950’lere dair bir İstanbul görünümü sunuyor okuyucuya. Son Saat, Gece, Dakka isimli akşam gazetelerini boynunda karton bir kılıfla dağıtan bir çocuk yayınları çığırarak dağıtmaktadır.
BİBERYAN’IN HİKAYELERİNDEKİ ÇOK DİLLİLİK VE ŞİİRSELLİK
İskele ve etrafının tenhalaştığı bir vakitte taze balık satmaya çalışan bir balıkçı. İskele içinde ve dışında müşteri arayan “Burunsuz Kadriye” ve onu dışlayan beşerler. Biberyan, bu hikayede epey şiirseldir. Karanlık, ıslak, yağmurlu bir atmosferde çaresizliğin içinde dayanışmaya dair satırlar da aktarır. Balıklarını satamayan balıkçı ve Burunsuz Kadriye’nin konuşması kürklü, paltolu, şık iskarpinler ve “Borsalino” şapkalı insan görüntüleri içinde karanlık ve ıslak atmosferin içindeki umuttur.
Biberyan’ın hikayelerindeki çok dillilik de dikkat çeken bir öbür öge. Ermenice yazılan bu hikayelerde kimi olgular asıl lisanlarında yer alıyor. Tercüman, bu orjinal metindeki üzere aktarmaya ihtimam göstermiş ki bu usul sayesinde hikayelerdeki renkli dünyayı görebiliyoruz. Bilhassa “Jülyet’in Beşliği” hikayesinde Türkçe, Arapça, Fransızca, Ermenice lisanları birbirine karışır. Hikaye, Fransız hakimiyeti altındaki Lübnan’da geçiyor. Burç Meydanı hikayede kendini gösterdikten sonra görünüm şöyle anlatılır:
“Filistinli göçmenler, terlerini kendilerine yorgan yapıp sokaklarda sabahlayan evsiz barksız beşerler, zırhlı araçların, tankların, jandarma kamyonlarının ve karakolun yakınlarından kaçmış, Asur’a ve öbür yerlere gelmişlerdi.” (s. 61)
BİBERYAN’IN KOMŞU COĞRAFYALARA DAİR İZLENİMLERİ DE BUGÜNE TAŞINIYOR
Bir periyot Lübnan’da yaşamak zorunda kalan Biberyan’ın başta Beyrut olmak üzere bu bölgeye dair yazdıklarıyla, aslında komşu coğrafyalara dair de bir hafızayı bugüne taşıdığını söylemek mümkün.
Yazarın coğrafya ve insan münasebetini sınıfsal ve kültürel tarafıyla verdiği en güçlü hikayelerinden biri “Zigana Uslu Dursun”dur, diyebiliriz. Zigana Geçidi’nde küçük bir kulübeye gelen bir kızaklı yolcunun yola devam edemeyeceği fikri diyaloglarla verilir. Lakin, diyaloglar ilerledikçe Karadeniz coğrafyasının ağaları, köylüleri, askerleri teker teker sadelikle kendini gösterir. Hikaye boyunca Biberyan’ın Zigana kişileştirmeleri çarpıcıdır:
“İğneyle kuyu kazılıyorsa, Zigana da kürekle temizlenir”, “Zigana’ya emanetsiniz”, “Zigana’nın karşılığını duyuyor musun?”, “Zigana’nın esiri olmuşuz. Bir dağı bile zincire vuramıyoruz,” ve hikayeye ismini veren “Ne olur uslu dursun, onlar geçene kadar uslu dursun şu Zigana”.
Biberyan’ın ömrünün geçtiği kentlere, ülkelere uzanması pek doğal. Fakat bunların içinde “Babasının Oğlu” isimli hikaye bize muharririn öğrencilik yıllarına dair ipuçları veriyor. Çamlıca’da bir okulda bir öğrencinin Katolik ve ayrıcalıklı bir aileden olmayışının getirdiği ayrımcılık husus ediliyor. Okul müdürü karşısında yer yer kararlı, yer yer utangaç Armen’in “Ortodoks olarak doğdum, o denli de öleceğim” yanıtını içinden geçirmesi hikayede en çarpıcı kısımlardan biri.
DENİZ BİR CEZAEVİ ÖYKÜSÜ
Yine bir İstanbul, ancak daha çok Mahmutpaşa imgesi içeren “Yürekler Arındığında” ise semtteki çok kültürlü işportacı esnafını resmediyor. Bir alışverişe aracılık eden bir Rum, iştirak eden iki Ermeni esnaftan komite ister. Sahag bunu kabul etmezken ortağı Raffi daha ılımlıdır. Sonuçta, kalbi kırılan Rum, ağlayarak yanlarından ayrılır. İki ortak daha sonra o günün Rumların Paskalyası olduğunu anlar ve Rum’un hakikaten paraya muhtaçlığı olduğunu düşünerek ağlarlar.
Kitaba ismini veren “Deniz” bir cezaevi hikayesi. Ermenice bir yapıtta Türkiye’nin 1950’li yıllarından bir cezaevi anlatısına rastlamak kıymetli. Hikayede idam mahkumu Boşnak ve yolsuzluktan tutuklu olduğu anlaşılan Kaptan ortasında geçen diyaloglar öne çıkıyor. Kaptan, Boşnak’a sürekli denizi anlatır. Onun denizi anlamasını ister. Dışarı çıkınca ona denizi gösterecektir. Meğer Boşnak idam beklemektedir. Kaptan’ın tesellisi onun için kâfi değildir. Buna karşın Kaptan, her vakit memnunluk getirmeyen denizden kelam eder. Deniz, bir zahmet ve tutkudur.
Yer yer muharririn Kaptan’ı susturup denize dair kendisinin anlatıyı devam ettirdiğini görürüz. Her iki anlatıda da Melih Cevdet Anday dizeleri gelir aklımıza. Kaptan’ın ağzından dinleyelim:
“Dört mevsim, yirmi dört saat onunla yaşaman lazım. Sana ne diyorum, deniz eziyettir. Uzaktan görürsün, seni çağırır. Gitmesen üzülürsün. Gitsen, tekrar gitmek istersin. İçindeyken ona hasret duyarsın. Çıkmak istemezsin lakin mümkün değildir. Öldürür. Sen bilmezsin denizin ne olduğunu.” (s. 145)
Öykünün düğümü de, Kaptan’ın deniz anlatısı da, Boşnak’ın idam kararının onanmış olmasıyla bağlanır. Kaptan artık denizi anlatmaz. Boşnak’tan insanları anlatmasını ister: “Yüreklerini… bana yüreklerini anlat insanların, Boşnak.”
KURKJİAN’DAN SONSÖZ YERİNE BİBERYAN DEĞERLENDİRMESİ
Kitabın sonsözünün Harutyun Kurkjian’a ilişkin olduğunu belirtelim. Kurkjian, “Zaven Biberyan’a Dair” isimli kapsamlı değerlendirmesinde romancılığı ve öykücülüğü ortasındaki farkları anlatır. Biberyan ve yapıtları ortasındaki otobiyografik bağı anlamak için oldukça derli toplu bir yazı. Öbür yandan Biberyan’ın öykücülüğüne dair yapılacak epey bir araştırma olduğunu da Kurkjian’ın verdiği bilgilerden öğreniyoruz.
“Deniz”in birinci kez 1961’de basıldığını belirtmiştik. Birinci baskının kapak resmi de Biberyan’a ilişkin. Elimizdeki Türkçe çevirinin kapağını Aret Gıcır hazırlamış. Yeniden de Biberyan’ın çok taraflı sanatçı kimliğini daha güçlü hatırlatması ismine kapakta onun 1961’de çizdiği fotoğrafın yer almasının daha yerinde olduğunu düşünüyorum.
Biberyan’ın hikayelerini Türkçede görmek, bu topraklarda yetişmiş ve Türkiye’nin siyasi ve edebi hayatında yer etmiş bir kalemi hatırlamak, periyodun edebiyat ortamı ve çok kültürlü tarihinin izlerini sürmek açısından çok kıymetli. Bu çeşit çalışmalar Biberyan’a dair çok taraflı okumaların da önünü açacaktır.
*Gazeteci-Yazar